Γράφει η Σοφία Βούλτεψη
Η πρώτη δήλωση Σόιμπλε – «εμείς οι Γερμανοί δεν μπορούμε να
πληρώσουμε τα λάθη των Ελλήνων» - έγινε (νωρίς – νωρίς) στα τέλη
Δεκεμβρίου του 2009.
Η απάντηση ήλθε με αυτό που έγινε γνωστό ως «Κείμενο των 66» (τα ονόματά τους στο τέλος του κειμένου), με το οποίο οι βετεράνοι της Εθνικής Αντίστασης αποκαλούσαν τη δήλωση Σόιμπλε «απαράδεκτη και αλαζονική», δήλωναν πως ούτε και οι Έλληνες μπορούν να συνεχίζουν να πληρώνουν «τα πολύ μεγάλα λάθη-εγκλήματα των Γερμανών πολιτικών», καθώς η Γερμανία εξακολουθεί να αρνείται να καταβάλει τις γερμανικές επανορθώσεις ύψους 7,1 δις δολαρίων (αγοραστικής αξίας 1938, που επιδίκασε στην Ελλάδα η Διάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων για τις καταστροφές που προκάλεσαν οι ναζί) και το αναγκαστικό δάνειο των 3,5 δις δολαρίων (επίσης αγοραστικής αξίας 1938).
Τότε, οι «66» σκέφθηκαν να «διευκολύνουν» την κυβέρνηση του κ. Σόιμπλε, ώστε, αν δυσκολεύεται να εκταμιεύσει το οφειλόμενο προς την Ελλάδα ποσό, να το αφαιρέσει από τα δάνεια της Ελλάδας προς τη Γερμανία.
Στο μεταξύ, η πρόταση αυτή έχει βελτιωθεί.
Πρώτον επειδή τα δάνεια δεν τα έχουμε λάβει μόνο από τη Γερμανία, αλλά έχουν μεταφερθεί στο σύνολο των κρατών της ευρωζώνης και δεύτερον επειδή δεν θα ήταν σωστό αυτά τα χρήματα (που πληρώθηκαν με το αίμα του ελληνικού λαού) να έλθουν να καλύψουν τρύπες που προήλθαν από κακοδιαχείριση και διαφθορά.
Επομένως, τα χρήματα που οφείλει η Γερμανία – κυρίως το δάνειο με το οποίο οι ναζί υποχρέωσαν την Ελλάδα, μια κατεχόμενη χώρα, να δανειοδοτήσει την… Γερμανία – πρέπει να επιστραφούν από τη χώρα που δανειοδοτήθηκε και αρχικά κατέβαλε και κάποιες δόσεις, δηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο ότι αναγνωρίζει την ύπαρξη του δανείου.
Αυτό – δεδομένου ότι η Γερμανία εξακολουθεί να αρνείται την καταβολή του – δεν μπορεί να συμβεί παρά με απόφαση διεθνούς δικαστηρίου.
Και όταν συμβεί, αυτά τα χρήματα πρέπει να μπουν σε ένα ειδικό ταμείο – άλλωστε το μνημόνιο προβλέπει ότι δεν μπορούν να συμψηφιστούν με νεώτερες οφειλές της Ελλάδας (αποτελεί και αυτό αναγνώριση της ύπαρξης του κατοχικού δανείου) – και να χρησιμοποιηθούν προς όφελος των επομένων γενεών, για χάρη των οποίων πολέμησαν, θυσιάστηκαν και έχυσαν το αίμα τους οι παλαιότεροι.
Όπως δηλαδή τα μελλοντικά έσοδα από τον ορυκτό πλούτο της Ελλάδας θα μπουν σε ειδικό ταμείο – για το ασφαλιστικό σύστημα, για παράδειγμα – έτσι και το ποσό από το αναγκαστικό δάνειο πρέπει, όποτε επιστραφεί (διότι είναι βέβαιο ότι τελικά θα επιστραφεί) να τοποθετηθεί σε ένα ανάλογο Ταμείο – για την υγεία, την παιδεία ή οτιδήποτε άλλο συναποφασιστεί.
Σ’ αυτά τα τρία χρόνια των δυσβάστακτων μνημονίων, το θέμα έρχεται και ξαναέρχεται στο προσκήνιο.
Και κάθε φορά, δηλώνεται με τον πιο επίσημο τρόπο πως το θέμα για την Ελλάδα δεν έχει κλείσει, παραμένει ανοικτό και η χώρα μας διατηρεί το δικαίωμά της να επιβάλει την επιστροφή του αναγκαστικού δανείου.
Δικαστήρια επί δικαστηρίων
Τον Ιανουάριο του 2011, η Ελλάδα παρενέβη υπέρ της Ιταλίας στη δικαστική διαφορά της τελευταίας με τη Γερμανία σχετικά με τις γερμανικές οφειλές, ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης.
Τότε, η απάντηση του Βερολίνου ήταν… «πολύ αργά για παρεμβάσεις»!
Το θέμα, βέβαια, αφορούσε μόνο τα θύματα του Διστόμου και όχι όλα τα ελληνικά ολοκαυτώματα, ούτε το σύνολο των οφειλών.
Τον Απρίλιο του 2008, οι κάτοικοι και οι απόγονοι των σφαγιασθέντων στο Δίστομο (10 Ιουνίου 1944) είχαν δικαιωθεί μέσω Ιταλίας και ο ιταλικός Άρειος Πάγος είχε ανάψει το πράσινο φως για κατασχέσεις γερμανικών ακινήτων επί ιταλικού εδάφους, έναντι οφειλομένου ποσού ύψους 60 εκ. ευρώ.
Είχε προηγηθεί η απόφαση του Δικαστηρίου της Λιβαδειάς και του ελληνικού Αρείου Πάγου, που έμειναν στα χαρτιά. Οι 214 δικαιούχοι απευθύνθηκαν αρχικά στην βελγική Δικαιοσύνη και τελικά βρήκαν το δίκιο τους από την ιταλική Δικαιοσύνη.
Η Γερμανία είχε υποβάλει ένσταση ετεροδικίας, η οποία απορρίφθηκε από το δικαστήριο της Φλωρεντίας, προσέφυγε κατά της ιταλικής απόφασης και η υπόθεση έφθασε στην Χάγη, όπου η Γερμανία προσέφυγε τον Νοέμβριο του 2008.
Δεν ήταν αυτή η πρώτη φορά που η Γερμανία προέβαλε ένσταση ετεροδικίας.
Το κάνει συστηματικά – και στην περίπτωση της Ελλάδας επιτύγχανε τον στόχο της επί δεκαετίες.
Φυσικά, με πολιτική βοήθεια από τη δική μας χώρα.
Το Συμβούλιο Διεκδίκησης Γερμανικών Οφειλών, με επικεφαλής τον Μανώλη Γλέζο, έχει επανειλημμένα καταγγείλει τον πρώην πρωθυπουργό Κ. Σημίτη προσωπικώς, διότι με δική του παρέμβαση (ακόμη και στις κρίσεις των δικαστών) έδωσε μάχη για να μην δικαιωθεί η Ελλάδα ενώπιον της ελληνικής Δικαιοσύνης.
Μάλιστα, ο κ. Σημίτης είχε γι’ αυτόν τον σκοπό παρατείνει την θητεία του τότε Προέδρου του Αρείου Πάγου, Στ. Ματθία.
Με αποτέλεσμα, τον Φεβρουάριο του 2001, ο Άρειος Πάγος να αμφισβητήσει, εμμέσως πλην σαφώς, τη δυνατότητα των ελληνικών δικαστηρίων να εκδικάζουν αγωγές των συγγενών των θυμάτων της ναζιστικής θηριωδίας.
Το θέμα παραπέμφθηκε προς επίλυση στο Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο και τον Σεπτέμβριο του 2002 η ελληνική Δικαιοσύνη έβαλε τέλος στο θέμα των γερμανικών αποζημιώσεων μπλοκάροντας τις χρηματικές διεκδικήσεις κατά του γερμανικού δημοσίου.
Ουσιαστικά, με 6 ψήφους έναντι 5, είχε γίνει αποδεκτό το επιχείρημα της Γερμανίας περί ετεροδικίας.
Παράλληλα, κρίθηκε ότι τα θύματα της γερμανικής Κατοχής δεν έχουν δικαίωμα ατομικής αγωγής κατά του γερμανικού δημοσίου και η αποζημίωσή τους είναι θέμα διακρατικών διαπραγματεύσεων.
Το 2006, με οριακή πλειοψηφία, και το Συμβούλιο της Επικρατείας έκλεισε την πόρτα.
Υπάρχει δηλαδή ένα βαρύ δεδικασμένο (και μάλιστα από την ελληνική Δικαιοσύνη) που δυσκολεύει τα πράγματα και δίνει στους Γερμανούς το δικαίωμα να μιλούν για… περσινά ξινά σταφύλια.
Αυτός και ήταν και ένας από τους λόγους για τους οποίους, τον Ιούνιο του 2011, η Ιταλία (και επομένως και η Ελλάδα που παρενέβη υπέρ της) έχασαν την μάχη στη Χάγη, παρά την πολύ καλή προετοιμασία όσον αφορά στη νομική υποστήριξη.
Τον Σεπτέμβριο του 2005 παρέμβαση υπέρ της ανάγκης η Γερμανία να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις της είχε κάνει και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας κ. Κάρολος Παπούλιας, ενώ το 2007 ο ΟΗΕ είχε βρει προβληματική την διάταξη του ελληνικού Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας που εμποδίζει την εφαρμογή των δικαστικών αποφάσεων και την αναγκαστική εκτέλεση – εκποίηση περιουσίας αλλοδαπού δημοσίου.
Την ίδια χρονιά (Φεβρουάριος 2007) το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο είχε αποφασίσει ότι το γερμανικό δημόσιο απολαύει ετεροδικίας, απορρίπτοντας την αγωγή των οικογενειών των θυμάτων της σφαγής των Καλαβρύτων (13 Δεκεμβρίου 1943), ενώ τον Ιούνιο του 2007 κατασχέθηκαν δύο βίλες ιδιοκτησίας του γερμανικού δημοσίου στην Ιταλία, με σκοπό τα χρήματα να αποδοθούν στους απογόνους των σφαγιασθέντων στο Δίστομο.
Παράλληλα, η Γερμανία καταδικάστηκε να πληρώσει αποζημιώσεις 1 εκ ευρώ για τη σφαγή 200 αμάχων σε χωριό της Τοσκάνης. Τον Νοέμβριο του 2008, τότε που η Γερμανία αποφάσισε να προσφύγει στην Χάγη, το εφετείο της Φλωρεντίας εξέδωσε την ιστορική απόφαση, που επιτρέπει να αποζημιωθούν οι συγγενείς των θυμάτων του Διστόμου μέσω εκποίησης γερμανικών περιουσιακών στοιχείων στην Ιταλία.
Το θέμα επανήλθε με την πρόσφατη οικονομική κρίση, αλλά τον Φεβρουάριο του 2010, ο τότε πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου, έδειξε απροθυμία να το βάλει στο τραπέζι.
Όπως είπε από το βήμα της Βουλής, «ούτε παραιτούμαστε των δικαιωμάτων μας, αλλά και δεν παρασυρόμαστε από τη συγκυρία και από προβοκατόρικα δημοσιεύματα. Θα τα διεκδικήσουμε την κατάλληλη στιγμή και με τον κατάλληλο τρόπο. Το θέμα δεν έχει τύχει οριστικού διακανονισμού».
Έσπευσε, όμως, να προσθέσει: «Αν εγείραμε το ζήτημα σήμερα θα στέλναμε το μήνυμα ότι αδυνατούμε να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματά μας».
Η πίεση, όμως, καθώς και οι συνεχιζόμενες προκλητικές δηλώσεις των Γερμανών αξιωματούχων, υποχρέωσαν την ελληνική κυβέρνηση να κάνει μερικά βήματα.
Κάτι αρχίζει να κινείται…
Τον Απρίλιο του 2010, με τροπολογία του υπουργείου Δικαιοσύνης, καταργήθηκε ο νόμος 3933 του 1959 που προέβλεπε την αναστολή δίωξης σε βάρος Γερμανών εγκληματιών πολέμου.
Ο νόμος που καταργήθηκε όριζε ότι αναστέλλεται αυτοδικαίως και χωρίς να απαιτείται απόφαση του δικαστηρίου, δικαστικού συμβουλίου ή άλλη διαδικασία κάθε δίωξη Γερμανών υπηκόων φερομένων ως εγκληματιών πολέμου, για εγκλήματα που προβλέπονται στη συντακτική πράξη 73/1945 «περί κολασμού και εκδικάσεως των εγκλημάτων πολέμου».
Προέβλεπε επίσης και την κατάργηση των διωκτικών εγγράφων που έχουν εκδοθεί κατά αυτών και την αποστολή αντιγράφων των δικογραφιών στις γερμανικές δικαστικές αρχές.
Τον Ιούνιο του 2011, σε συνάντησή του με τον Μανώλη Γλέζο, ο Γερμανός πρέσβης στην Αθήνα αρνήθηκε κατηγορηματικά ότι υπάρχει χρέος της Γερμανίας απέναντι στην Ελλάδα, ξεκαθαρίζοντας ότι… το χρέος είναι μόνο ηθικό!
Στις 6 Ιουλίου 2011, το Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων απέρριψε κατά πλειοψηφία την προσφυγή Σουντούρη και τριών άλλων Ελλήνων, που ζητούσαν αποζημιώσεις από την Γερμανία, για τον σφαγιασμό των γονέων τους, το 1944, στο Δίστομο, από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής Waffen-SS. Η απόφαση ήταν τελεσίδικη και δεν επιδέχεται έφεση.
Οι προσφεύγοντες και άλλοι 250 Έλληνες είχαν ασκήσει αγωγή αποζημίωσης κατά της Γερμανίας το 1995 και δύο χρόνια αργότερα δικαιώθηκαν μερικώς.
Στην απόφαση του 2011, σημειωνόταν πως ο τότε υπουργός Δικαιοσύνης της Ελλάδος αρνήθηκε να προχωρήσει στις απαραίτητες ενέργειες εκτέλεσης αυτής της απόφασης κατά της Γερμανίας.
Τα γερμανικά δικαστήρια, στα οποία άσκησαν παράλληλα αγωγή οι ενάγοντες, αναγνώρισαν ότι οι προσφεύγοντες είχαν υποστεί ανυπολόγιστο πόνο αλλά δεν έκαναν αποδεκτή την αξίωσή τους για καταβολή αποζημίωσης, επικαλούμενα τις διεθνείς συμβάσεις και τον γερμανικό νόμο του 1953.
Υπογράμμισαν μάλιστα ότι το 1944 δεν είχε συναφθεί καμία διμερής συμφωνία μεταξύ Ελλάδος και Γερμανίας για το συγκεκριμένο θέμα.
Νωρίτερα, στις 15 Φεβρουαρίου 2006, το Ομοσπονδιακό Γερμανικό Δικαστήριο είχε αρνηθεί να εξετάσει τη συνταγματική καταγγελία που είχαν υποβάλει οι προσφεύγοντες, οπότε αυτοί κατέφυγαν στο Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Στρασβούργου, όπου τελικά η προσφυγή τους κρίθηκε απαράδεκτη και απορρίφθηκε.
Τον Οκτώβριο του 2011, την Ελλάδα επισκέφθηκε ο αντικαγκελάριος Φίλιπ Ρέσλερ, ο οποίος, κατά την υπογραφή μνημονίου συνεργασίας με την Ελλάδα, δεν δίστασε να πει:
«Θα είναι μεγάλο εμπόδιο για τη συνεργασία μας αν συνεχίσετε να διεκδικείτε τις κατοχικές οφειλές της Γερμανίας προς την Ελλάδα…»
Ναι, αλλά με δεδομένο ότι τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας δεν παραγράφονται, η Ελλάδα μπορεί να διεκδικήσει τις γερμανικές οφειλές ανά πάσα στιγμή, καθώς και την επιστροφή των αρχαιολογικών θησαυρών που έκλεψαν οι ναζί.
Υπάρχει επίσης πάντα η δυνατότητα, μετά από δικαστική απόφαση, η Ελλάδα να προχωρήσει σε κατασχέσεις γερμανικών περιουσιακών στοιχείων επί ελληνικού εδάφους.
Αλλά για να συμβεί αυτό απαιτείται, βάσει του νόμου, άδεια του υπουργού Δικαιοσύνης – κάτι που μέχρι στιγμής αποφεύγεται για καθαρά πολιτικούς λόγους και σε μια προσπάθεια να μην διαταραχθούν οι ελληνογερμανικές σχέσεις.
Η εκτέλεση απόφασης για κατάσχεση δεν υπάρχει αμφιβολία πως θα διατάρασσε αυτές τις σχέσεις, γι’ αυτό και το ιδανικό θα ήταν από μόνη της η Γερμανία (όπως έχουν πράξει η Ιταλία και η Βουλγαρία) να αναγνωρίσει την οφειλή της και, αν επιμείνει να αρνείται, να υπάρξει απόφαση διεθνούς δικαστηρίου που θα την υποχρεώνει.
Άλλωστε, η Γερμανία έχει επιδείξει μια ειδική εμμονή όσον αφορά στην Ελλάδα, αρνούμενη επιλεκτικά να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις της προς τη χώρα μας.
Επί καγκελαρίου Σρέντερ και υπουργού Εξωτερικών Φίσερ συμφωνήθηκε να δοθούν συμβολικές αποζημιώσεις (από 5 ως 15 χιλιάδες μάρκα στον καθένα) στο 1,5 εκ. των πρώην κρατουμένων στα ναζιστικά «στρατόπεδα εργασίας».
Το ποσό (περί τα 10 δις μάρκα), καλύφθηκε εξ ημίσεως από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση και από τις βιομηχανίες και τις τράπεζες που επωφελήθηκαν από την εργασία των θυμάτων.
Την ίδια ώρα, η Γερμανία – και ο Σρέντερ προσωπικώς – έδιναν μάχη για να μην καταβληθούν οι επιδικασθείσες αποζημιώσεις στα θύματα της σφαγής του Διστόμου.
Το ίδιο ίσχυσε και για τα Καλάβρυτα και το Κομμένο.
Μια τέτοια μάχη κέρδισε το Βερολίνο στις 3 Φεβρουαρίου 2012 στη Χάγη.
Τα θετικά στοιχεία της Χάγης
Στην απόφασή του, το Δικαστήριο εξέφρασε την άποψη ότι οι πράξεις των γερμανικών δυνάμεων κατοχής στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν αντίθετες στο δίκαιο του πολέμου και παραβίαζαν πανανθρώπινες αξίες.
Ωστόσο, το Δικαστήριο σημείωσε ότι η συγκεκριμένη υπόθεση αφορούσε τον διαδικαστικό κανόνα της ετεροδικίας των Κρατών και όχι την ευθύνη της Γερμανίας για τις παράνομες ενέργειές της, κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Επομένως, μπορεί το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης να αναγνώρισε στη Γερμανία το προνόμιο της ετεροδικίας και να αποφάσισε πως η εκτέλεση κατασχέσεων εκ μέρους της Ιταλίας είναι παράνομες πράξεις, αλλά διαπίστωσε παράλληλα πως το γεγονός ότι ένα κράτος απολαύει ετεροδικίας ενώπιον των εθνικών δικαστηρίων ενός άλλου κράτους δεν επηρεάζει το ζήτημα της διεθνούς του ευθύνης και της συνακόλουθης υποχρέωσής του να παράσχει αποζημίωση.
Μάλιστα, η απόφαση κάνει αναφορά και στο ζήτημα της αποζημίωσης των Ιταλών αιχμαλώτων πολέμου καθώς και άλλων απαιτήσεων Ιταλών πολιτών, οι οποίες δεν έχουν διευθετηθεί, αναφέροντας ότι τα θέματα αυτά θα μπορούσαν να επιλυθούν μέσω διμερών διαπραγματεύσεων και επιβεβαιώνοντας έτσι ότι δεν έχουν κλείσει.
Με λίγα λόγια, στη Χάγη κρίθηκε αποκλειστικά το θέμα της ασυλίας της Γρμανίας και της ετεροδικίας όσον αφορά στην εκτέλεση αποφάσεων εις βάρος ενός κράτους και όχι αν η Γερμανία πρέπει ή όχι να καταβάλει τις οφειλές της.
Γι’ αυτό και από την απόφαση προκύπτει πως Ιταλία και Γερμανία πρέπει να προχωρήσουν σε συνομιλίες, προκειμένου να καταλήξουν σε μια συμφωνία.
Στις 28 Μαρτίου 2012, σε κοινή συνεδρίασή τους, οι Επιτροπές Οικονομικών και Εξωτερικών Υποθέσεων της Βουλής, αποφάσισαν τη συγκρότηση κοινοβουλευτικής Επιτροπής, με αντικείμενο την τεκμηρίωση και προώθηση του ζητήματος των γερμανικών κατοχικών οφειλών, μετά από πρόταση 37 βουλευτών όλων των κομμάτων και μετά την ενημέρωση που είχαν από τρεις πανεπιστημιακούς καθηγητές, τον Μανώλη Γλέζο και τον υποδιοικητή της ΤτΕ.
Στη διάρκεια της συνεδρίασης διαπιστώθηκε ότι ο σχετικός φάκελος που υπήρχε πριν από δεκαετίες στο Γενικό Λογιστήριο του Κράτους (Διεύθυνση 25) αναζητείται, ενώ η Τράπεζα της Ελλάδος παραπέμπει για το κατοχικό δάνειο στο υπουργείο Οικονομικών κι αυτό με τη σειρά του στην ΤτΕ.
Ο τότε υπουργός των Οικονομικών Φ. Σαχινίδης είχε πει πως «οι υπηρεσίες με ενημέρωσαν πως κανείς την τελευταία 20ετία δεν ασχολήθηκε με το ζήτημα αυτό»!
Η Ελλάδα ουδέποτε παραιτήθηκε των αξιώσεών της γύρω από το θέμα των γερμανικών αποζημιώσεων και δεν πρόκειται να το κάνει, διαβεβαίωσε ο τότε υπουργός Εξωτερικών, Στ. Δήμας.
Στη διάρκεια εκείνης της συνεδρίασης, ο καθηγητής Διεθνών και Ευρωπαϊκών Θεσμών του Παντείου Στ. Περράκης, που είχε εκπροσωπήσει τη χώρα μας στη Χάγη, τόνισε ότι υπάρχουν νομικές δυνατότητες για τη διεκδίκηση αποζημιώσεων σε διεθνές και εθνικό επίπεδο και εκτίμησε πως στη Χάγη η Ελλάδα κέρδισε το κεκτημένο να συνομιλεί η Γερμανία με τη χώρα, οι υπήκοοι της οποίας είναι θύματα.
Τελικά, τον Σεπτέμβριο του 2012 συγκροτήθηκε ομάδα εργασίας, προκειμένου να ερευνήσει τα αρχεία του Γενικού Λογιστηρίου του Κράτους όσον αφορά στο θέμα των Γερμανικών Αποζημιώσεων.
Στις 8 του περασμένου Μαρτίου, η έκθεση παραδόθηκε στον αναπληρωτή υπουργό Οικονομικών, Χρήστο Σταϊκούρα.
Πρόκειται για ένα έργο συλλογής, κωδικοποίησης, καταγραφής, ταξινόμησης και προστασίας του μεγάλου, παλαιού και ιστορικού αρχειακού υλικού, που για πρώτη φορά, πραγματοποιήθηκε, ουσιαστικά και οργανωμένα, εντός του Γενικού Λογιστηρίου του Κράτους.
Η εργασία συνίσταται σε:
Συγκέντρωση του σχετικού αρχειακού υλικού σε χώρο του κεντρικού κτιρίου του Γενικού Λογιστηρίου του Κράτους, όπου θα φυλάσσεται διακριτά.
Ταξινόμηση των φακέλων του αρχείου κατά κατηγορία.
Ηλεκτρονική συνοπτική απεικόνιση των καταγεγραμμένου αρχειακού υλικού.
Καταγραφή 761 τόμων αρχειακού υλικού.
Η έκθεση παραδόθηκε στο υπουργείο των Εξωτερικών και με τη σειρά του ο Δ. Αβραμόπουλος τη διαβίβασε στο Νομικό Συμβούλιο του Κράτους, προκειμένου να γίνει νομική επεξεργασία, αξιολόγηση και στοιχειοθέτηση των αξιώσεων του Ελληνικού Δημοσίου και να υποβληθεί σχετική γνωμοδότηση.
Στη συνάντησή του με τον Πρόεδρο Παπούλια, ο κ. Αβραμόπουλος είπε πως η πολιτική βάση της υπόθεσης είναι αδιαμφισβήτητη, αλλά απαιτείται ισχυρή νομική βάση.
«Νουθεσίες» Σόιμπλε
Όλα αυτά φαίνεται ότι «στρίμωξαν» τη Γερμανία, με αποτέλεσμα, στις 11 Απριλίου, ο Γερμανός υπουργός Οικονομικών Β. Σόιμπλε να αντιδράσει και πάλι με προκλητικό τρόπο, λέγοντας (σε συνέντευξή του στην «Osnabruecker Zeitung») πως δεν βλέπει «καμιά ελπίδα» στο θέμα των πολεμικών αποζημιώσεων, καθώς, «το ζήτημα αυτό έχει ξεκαθαριστεί από καιρό».
Μάλιστα, χαρακτήρισε «ανεύθυνες» τις δηλώσεις για τη διεκδίκηση από την Ελλάδα γερμανικών αποζημιώσεων και αποφάσισε να μας… ξανανουθετήσει:
«Πολύ πιο σημαντικό από το να οδηγούνται οι άνθρωποι στην Ελλάδα σε εσφαλμένη κατεύθυνση, θα ήταν να τους εξηγήσει και να τους διαφωτίσει κανείς σχετικώς με τον δρόμο προς τις μεταρρυθμίσεις και να τους συνοδεύσει σε αυτή την πορεία».
Απαντώντας, ο κ. Αβραμόπουλος είπε πως δεν υπάρχει συσχετισμός μεταξύ μεταρρυθμίσεων και γερμανικών αποζημιώσεων, καθώς πρόκειται για ζήτημα του διεθνούς δικαίου και των διεθνών δικαιοδοτικών οργάνων.
Οι αρχαιολογικοί θησαυροί
Μια υπόθεση που θα μπορούσε ευκολότερα να οδηγηθεί σε αίσιο τέλος είναι το ζήτημα των κλεμμένων από τους ναζί αρχαιολογικών θησαυρών της Ελλάδας στη διάρκεια της Κατοχής.
Σύμφωνα με στοιχεία που είχαν δοθεί στη Βουλή τον Απρίλιο του 2012 από τον τότε υπουργό Δ. Ρέππα (σε απάντηση ερώτησης του βουλευτή Λευτέρη Αυγενάκη), οι περιοχές που επλήγησαν περισσότερο από τη δράση των δυνάμεων της κατοχής είναι η Κρήτη, η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, η Σάμος και η Θεσσαλία.
Σύμφωνα με το έγγραφο, το 2010, η Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών ενημερώθηκε από τον επιστημονικό υπεύθυνο του Pfahlbaumuseum της Γερμανίας, ότι στο συγκεκριμένο μουσείο φυλάσσονται αρχαιότητες, προερχόμενες από την παράνομη ανασκαφή νεολιθικού οικισμού στη Θεσσαλία, η οποία διεξήχθη κατά τη διάρκεια της Κατοχής από τους Γερμανούς. Η Διεύθυνση επικοινώνησε άμεσα με το εν λόγω Μουσείο και τα αρχαία θα επαναπατρισθούν αμέσως μόλις ολοκληρωθεί η καταγραφή τους.
Τα προηγούμενα χρόνια, εκδόθηκαν δύο εγκύκλιοι από τη Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων προς τις Εφορείες Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων για την καταγραφή των απωλεσθεισών αρχαιοτήτων, καθώς και όσων επαναπατρίσθηκαν.
Ωστόσο, από τις απαντήσεις των αρμοδίων υπηρεσιών του υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, διαφαίνεται ότι μικρός μόνο αριθμός αρχαίων επεστράφη. Για τα περισσότερα δεν κατέστη δυνατός ο εντοπισμός τους, αφού δεν υπήρχε η αναγκαία φωτογραφική ή σχεδιαστική τεκμηρίωση.
Όσον αφορά στις επιστροφές, στο έγγραφο του κ. Ρέππα, γίνεται ενδεικτική μνεία στο μαρμάρινο γυναικείο άγαλμα, κλαπέν από το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, επιγραφές από την Αμφίπολη, το άγαλμα της Φιλίππης, μια λακωνική κύλικα και τρία κιβώτια με αρχαία από τη Σάμο (Μουσείο Βαθέως), χάλκινος τράγος (μουσείο Θέρμου), ανάγλυφο με παράσταση θράκα ιππέα (Έδεσσα), μαρμάρινη κεφαλή θεραπαινίδος από το επιτύμβιο μνημείο (Παιανία).
Το υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού δια της αρμόδιας Διεύθυνσης Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών επιχείρησε, το 2011, να αποσαφηνίσει ποιες αρχαιότητες έχουν επαναπατρισθεί και να καταγράψει αναλόγως και ποια βυζαντινά/μεταβυζαντινά μνημεία είχαν αρπαγεί ή καταστραφεί. Οι απαντήσεις των αρμοδίων Εφορειών Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών συγκεντρώθηκαν και δημιουργήθηκε ένας κατάλογος μνημείων, τα οποία είχαν υποστεί λεηλασίες ή καταστροφές.
Αξίζει να σημειωθεί ότι μόλις πρόσφατα, στις 29 Μαρτίου, οι κληρονόμοι ενός Εβραίου τραπεζίτη, του Πολ φον Μέντελσον-Μπαρτόλντι, τα περιουσιακά στοιχεία του οποίου είχαν λεηλατηθεί από τους Ναζί ζήτησαν ενώπιον των αμερικανικών δικαστηρίων την επιστροφή ενός έργου του Πάμπλο Πικάσο με τίτλο «Κυρία Σολέρ», που σήμερα εκτίθεται στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Μονάχου και η αξία του υπολογίζεται στα 100 εκ. δολάρια.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι απόψεις του Γερμανού ιστορικού και καθηγητή στο London School of Economics Αλμπρεχτ Ρίχλ, σύμφωνα με τον οποίο, «το γερμανικό οικονομικό θαύμα μετά τον Πόλεμο, οφείλεται στη μη αποπληρωμή των χρεών της χώρας του μετά από δύο Παγκοσμίους πολέμους».
Σύμφωνα με τον Ρίχλ, το 1929, το εξωτερικό χρέος της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης ανερχόταν στο 75%-80% του ΑΕΠ της, εξαιτίας των αποπληρωμών των αποζημιώσεων για τον Πρώτο Πόλεμο.
Μετά το 1945, για να διασφαλίσει μια γρήγορη ανάταξη της οικονομίας της Δυτικής Γερμανίας, νέου συμμάχου τους έναντι των Σοβιετικών, αλλά και για να αποφύγουν επανάληψη του φαινομένου της Βαϊμάρης, οι ΗΠΑ επέβαλαν στα κράτη που επωφελούνταν από το Σχέδιο Μάρσαλ να μην ζητήσουν αμέσως τις οφειλές των Γερμανών.
Κατά συνέπεια, το 1953, οι συμφωνίες του Λονδίνου προέβλεπαν να εξοφληθούν τα χρέη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου -περίπου το 100% του γερμανικού ΑΕΠ, το 1938, χωρίς να υπολογίζονται οι αποζημιώσεις, για τις οποίες δεν δόθηκαν νούμερα- μόνο μετά την ενδεχόμενη επανένωση των δύο Γερμανιών.
«Παραδόξως, δεν έγινε αναφορά στο ζήτημα αυτό, κατά τις διαπραγματεύσεις που κατέληξαν στην επανένωση της Γερμανίας, από καμιά άλλη χώρα πλην της Ελλάδος», σημειώνει ο Ρίχλ.
Ο δε Χέλμουτ Κολ είχε πει, αυτοπροσώπως, ότι αν χρειαζόταν οι πιστωτές του 1945 να απαιτήσουν τις οφειλές τους, η χώρα του θα χρεοκοπούσε. Συνεπώς, η Γερμανία δεν πλήρωσε.
Τέλος, στο οπλοστάσιο της Ελλάδας μπορεί να συμπεριληφθεί και η δήλωση Μέρκελ της 26ης Ιανουαρίου 2013, που αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα της (ενόψει της επετείου της ανόδου του Χίτλερ στην εξουσία, στις 30 Ιανουαρίου 1933) σύμφωνα με την οποία η Γερμανία έχει «μια διαρκή ευθύνη για τα εγκλήματα του εθνικοσοσιαλισμού».
Τα ονόματα των «66» αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης
1. Αβδούλος Σταύρος, 2. Αγαθαγγελίδης Κώστας, 3. Αδάμης - Κατερίνης Παν., 4. Αλεξανδρίδου Δήμητρα, 5. Αντωνίου Αντώνης, 6. Αρσένη Ζωή, 7. Αρώνης Παναγιώτης, 8. Βαρδινογιάννης Βαρδής, 9. Βασίλα Αθηνά, 10. Βούλτεψης Γιάννης, 11. Γιατρουδάκης Στέλιος, 12. Γλέζος Μανώλης, 13. Γουριώτης Ν., 14. Δαμιανάκου Βούλα, 15. Δημητρίου Πάνος, 16. Ζαμάνος Στέλιος, 17. Ζαμάνου Αριστέα, 18. Ζωντανός Παναγιώτης, 19. Θανασέκου Βάσω, 20. Καβαρδίνη Ελευθερία, 21. Καβαρδίνης Γιώργος, 22. Καραθάνος Δημήτρης, 23. Καλαφάτης Αρτέμης, 24. Καραγιώργη Μαρία, 25. Κατσούλη Άννα, 26. Κατσούλης Αλέξης, 27. Κορναράκη Πόπη, 28. Κύρκος Λεωνίδας, 29. Λάζου Έλλη, 30. Λιάκου Λίτσα, 31. Λιναρδάτος Κώστας, 32. Λιναρδάτου Γιούλια, 33. Λιναρδάτου Ζωή, 34. Μαγκάκης Α. Γεώργιος, 35. Μάνος Παναγιώτης, 36. Μαντουβάλου Αλίκη, 37. Μαυροειδής Λευτέρης, 38. Μαχαίρας Ευάγγελος, 39. Μιχαηλίδης Νίκος, 40. Μπαρτζώκας Αντρέας, 41. Μπέικου Μαρία, 42. Μπενά Ελένη, 43. Μπενάς Τάκης, 44. Μπουριάζος Αχιλλέας, 45. Μπρακατσούλας Βασίλης, 46. Παλαιολογόπουλος Δημήτρης, 47. Παπαβασιλείου Κώστας, 48. Παπαβλασόπουλος Φίλιππος, 49. Παπαδόπουλος Βίκτωρας, 50. Παπανικολάου Κώστας, 51. Παπατριανταφύλλου Μαρία, 52. Πασαλάρης Χρήστος, 53. Πέττα Γεωργία, 54. Πρωτογερέλλη Χρυσή, 55. Πρωτογερέλλης Φρίξος 56. Ρούπας Χαράλαμπος, 57. Σάντας Απόστολος, 58. Σιδέρης Γιάννης, 59. Σκούρτης Σταμάτης, 60. Σοφιανόπουλος Τάσος, 61. Στεφανίδης Σωκράτης, 62. Τσιτσίμης Νικόλαος, 63. Τσουκνίδας Λ. Θανάσης, 64. Φραντζεσκάκη Βαγγελιώ, 65. Χριστοδουλάκης Γιώργος, 66. Ψαλτίδου Στέλλα.
Η απάντηση ήλθε με αυτό που έγινε γνωστό ως «Κείμενο των 66» (τα ονόματά τους στο τέλος του κειμένου), με το οποίο οι βετεράνοι της Εθνικής Αντίστασης αποκαλούσαν τη δήλωση Σόιμπλε «απαράδεκτη και αλαζονική», δήλωναν πως ούτε και οι Έλληνες μπορούν να συνεχίζουν να πληρώνουν «τα πολύ μεγάλα λάθη-εγκλήματα των Γερμανών πολιτικών», καθώς η Γερμανία εξακολουθεί να αρνείται να καταβάλει τις γερμανικές επανορθώσεις ύψους 7,1 δις δολαρίων (αγοραστικής αξίας 1938, που επιδίκασε στην Ελλάδα η Διάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων για τις καταστροφές που προκάλεσαν οι ναζί) και το αναγκαστικό δάνειο των 3,5 δις δολαρίων (επίσης αγοραστικής αξίας 1938).
Τότε, οι «66» σκέφθηκαν να «διευκολύνουν» την κυβέρνηση του κ. Σόιμπλε, ώστε, αν δυσκολεύεται να εκταμιεύσει το οφειλόμενο προς την Ελλάδα ποσό, να το αφαιρέσει από τα δάνεια της Ελλάδας προς τη Γερμανία.
Στο μεταξύ, η πρόταση αυτή έχει βελτιωθεί.
Πρώτον επειδή τα δάνεια δεν τα έχουμε λάβει μόνο από τη Γερμανία, αλλά έχουν μεταφερθεί στο σύνολο των κρατών της ευρωζώνης και δεύτερον επειδή δεν θα ήταν σωστό αυτά τα χρήματα (που πληρώθηκαν με το αίμα του ελληνικού λαού) να έλθουν να καλύψουν τρύπες που προήλθαν από κακοδιαχείριση και διαφθορά.
Επομένως, τα χρήματα που οφείλει η Γερμανία – κυρίως το δάνειο με το οποίο οι ναζί υποχρέωσαν την Ελλάδα, μια κατεχόμενη χώρα, να δανειοδοτήσει την… Γερμανία – πρέπει να επιστραφούν από τη χώρα που δανειοδοτήθηκε και αρχικά κατέβαλε και κάποιες δόσεις, δηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο ότι αναγνωρίζει την ύπαρξη του δανείου.
Αυτό – δεδομένου ότι η Γερμανία εξακολουθεί να αρνείται την καταβολή του – δεν μπορεί να συμβεί παρά με απόφαση διεθνούς δικαστηρίου.
Και όταν συμβεί, αυτά τα χρήματα πρέπει να μπουν σε ένα ειδικό ταμείο – άλλωστε το μνημόνιο προβλέπει ότι δεν μπορούν να συμψηφιστούν με νεώτερες οφειλές της Ελλάδας (αποτελεί και αυτό αναγνώριση της ύπαρξης του κατοχικού δανείου) – και να χρησιμοποιηθούν προς όφελος των επομένων γενεών, για χάρη των οποίων πολέμησαν, θυσιάστηκαν και έχυσαν το αίμα τους οι παλαιότεροι.
Όπως δηλαδή τα μελλοντικά έσοδα από τον ορυκτό πλούτο της Ελλάδας θα μπουν σε ειδικό ταμείο – για το ασφαλιστικό σύστημα, για παράδειγμα – έτσι και το ποσό από το αναγκαστικό δάνειο πρέπει, όποτε επιστραφεί (διότι είναι βέβαιο ότι τελικά θα επιστραφεί) να τοποθετηθεί σε ένα ανάλογο Ταμείο – για την υγεία, την παιδεία ή οτιδήποτε άλλο συναποφασιστεί.
Σ’ αυτά τα τρία χρόνια των δυσβάστακτων μνημονίων, το θέμα έρχεται και ξαναέρχεται στο προσκήνιο.
Και κάθε φορά, δηλώνεται με τον πιο επίσημο τρόπο πως το θέμα για την Ελλάδα δεν έχει κλείσει, παραμένει ανοικτό και η χώρα μας διατηρεί το δικαίωμά της να επιβάλει την επιστροφή του αναγκαστικού δανείου.
Δικαστήρια επί δικαστηρίων
Τον Ιανουάριο του 2011, η Ελλάδα παρενέβη υπέρ της Ιταλίας στη δικαστική διαφορά της τελευταίας με τη Γερμανία σχετικά με τις γερμανικές οφειλές, ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης.
Τότε, η απάντηση του Βερολίνου ήταν… «πολύ αργά για παρεμβάσεις»!
Το θέμα, βέβαια, αφορούσε μόνο τα θύματα του Διστόμου και όχι όλα τα ελληνικά ολοκαυτώματα, ούτε το σύνολο των οφειλών.
Τον Απρίλιο του 2008, οι κάτοικοι και οι απόγονοι των σφαγιασθέντων στο Δίστομο (10 Ιουνίου 1944) είχαν δικαιωθεί μέσω Ιταλίας και ο ιταλικός Άρειος Πάγος είχε ανάψει το πράσινο φως για κατασχέσεις γερμανικών ακινήτων επί ιταλικού εδάφους, έναντι οφειλομένου ποσού ύψους 60 εκ. ευρώ.
Είχε προηγηθεί η απόφαση του Δικαστηρίου της Λιβαδειάς και του ελληνικού Αρείου Πάγου, που έμειναν στα χαρτιά. Οι 214 δικαιούχοι απευθύνθηκαν αρχικά στην βελγική Δικαιοσύνη και τελικά βρήκαν το δίκιο τους από την ιταλική Δικαιοσύνη.
Η Γερμανία είχε υποβάλει ένσταση ετεροδικίας, η οποία απορρίφθηκε από το δικαστήριο της Φλωρεντίας, προσέφυγε κατά της ιταλικής απόφασης και η υπόθεση έφθασε στην Χάγη, όπου η Γερμανία προσέφυγε τον Νοέμβριο του 2008.
Δεν ήταν αυτή η πρώτη φορά που η Γερμανία προέβαλε ένσταση ετεροδικίας.
Το κάνει συστηματικά – και στην περίπτωση της Ελλάδας επιτύγχανε τον στόχο της επί δεκαετίες.
Φυσικά, με πολιτική βοήθεια από τη δική μας χώρα.
Το Συμβούλιο Διεκδίκησης Γερμανικών Οφειλών, με επικεφαλής τον Μανώλη Γλέζο, έχει επανειλημμένα καταγγείλει τον πρώην πρωθυπουργό Κ. Σημίτη προσωπικώς, διότι με δική του παρέμβαση (ακόμη και στις κρίσεις των δικαστών) έδωσε μάχη για να μην δικαιωθεί η Ελλάδα ενώπιον της ελληνικής Δικαιοσύνης.
Μάλιστα, ο κ. Σημίτης είχε γι’ αυτόν τον σκοπό παρατείνει την θητεία του τότε Προέδρου του Αρείου Πάγου, Στ. Ματθία.
Με αποτέλεσμα, τον Φεβρουάριο του 2001, ο Άρειος Πάγος να αμφισβητήσει, εμμέσως πλην σαφώς, τη δυνατότητα των ελληνικών δικαστηρίων να εκδικάζουν αγωγές των συγγενών των θυμάτων της ναζιστικής θηριωδίας.
Το θέμα παραπέμφθηκε προς επίλυση στο Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο και τον Σεπτέμβριο του 2002 η ελληνική Δικαιοσύνη έβαλε τέλος στο θέμα των γερμανικών αποζημιώσεων μπλοκάροντας τις χρηματικές διεκδικήσεις κατά του γερμανικού δημοσίου.
Ουσιαστικά, με 6 ψήφους έναντι 5, είχε γίνει αποδεκτό το επιχείρημα της Γερμανίας περί ετεροδικίας.
Παράλληλα, κρίθηκε ότι τα θύματα της γερμανικής Κατοχής δεν έχουν δικαίωμα ατομικής αγωγής κατά του γερμανικού δημοσίου και η αποζημίωσή τους είναι θέμα διακρατικών διαπραγματεύσεων.
Το 2006, με οριακή πλειοψηφία, και το Συμβούλιο της Επικρατείας έκλεισε την πόρτα.
Υπάρχει δηλαδή ένα βαρύ δεδικασμένο (και μάλιστα από την ελληνική Δικαιοσύνη) που δυσκολεύει τα πράγματα και δίνει στους Γερμανούς το δικαίωμα να μιλούν για… περσινά ξινά σταφύλια.
Αυτός και ήταν και ένας από τους λόγους για τους οποίους, τον Ιούνιο του 2011, η Ιταλία (και επομένως και η Ελλάδα που παρενέβη υπέρ της) έχασαν την μάχη στη Χάγη, παρά την πολύ καλή προετοιμασία όσον αφορά στη νομική υποστήριξη.
Τον Σεπτέμβριο του 2005 παρέμβαση υπέρ της ανάγκης η Γερμανία να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις της είχε κάνει και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας κ. Κάρολος Παπούλιας, ενώ το 2007 ο ΟΗΕ είχε βρει προβληματική την διάταξη του ελληνικού Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας που εμποδίζει την εφαρμογή των δικαστικών αποφάσεων και την αναγκαστική εκτέλεση – εκποίηση περιουσίας αλλοδαπού δημοσίου.
Την ίδια χρονιά (Φεβρουάριος 2007) το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο είχε αποφασίσει ότι το γερμανικό δημόσιο απολαύει ετεροδικίας, απορρίπτοντας την αγωγή των οικογενειών των θυμάτων της σφαγής των Καλαβρύτων (13 Δεκεμβρίου 1943), ενώ τον Ιούνιο του 2007 κατασχέθηκαν δύο βίλες ιδιοκτησίας του γερμανικού δημοσίου στην Ιταλία, με σκοπό τα χρήματα να αποδοθούν στους απογόνους των σφαγιασθέντων στο Δίστομο.
Παράλληλα, η Γερμανία καταδικάστηκε να πληρώσει αποζημιώσεις 1 εκ ευρώ για τη σφαγή 200 αμάχων σε χωριό της Τοσκάνης. Τον Νοέμβριο του 2008, τότε που η Γερμανία αποφάσισε να προσφύγει στην Χάγη, το εφετείο της Φλωρεντίας εξέδωσε την ιστορική απόφαση, που επιτρέπει να αποζημιωθούν οι συγγενείς των θυμάτων του Διστόμου μέσω εκποίησης γερμανικών περιουσιακών στοιχείων στην Ιταλία.
Το θέμα επανήλθε με την πρόσφατη οικονομική κρίση, αλλά τον Φεβρουάριο του 2010, ο τότε πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου, έδειξε απροθυμία να το βάλει στο τραπέζι.
Όπως είπε από το βήμα της Βουλής, «ούτε παραιτούμαστε των δικαιωμάτων μας, αλλά και δεν παρασυρόμαστε από τη συγκυρία και από προβοκατόρικα δημοσιεύματα. Θα τα διεκδικήσουμε την κατάλληλη στιγμή και με τον κατάλληλο τρόπο. Το θέμα δεν έχει τύχει οριστικού διακανονισμού».
Έσπευσε, όμως, να προσθέσει: «Αν εγείραμε το ζήτημα σήμερα θα στέλναμε το μήνυμα ότι αδυνατούμε να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματά μας».
Η πίεση, όμως, καθώς και οι συνεχιζόμενες προκλητικές δηλώσεις των Γερμανών αξιωματούχων, υποχρέωσαν την ελληνική κυβέρνηση να κάνει μερικά βήματα.
Κάτι αρχίζει να κινείται…
Τον Απρίλιο του 2010, με τροπολογία του υπουργείου Δικαιοσύνης, καταργήθηκε ο νόμος 3933 του 1959 που προέβλεπε την αναστολή δίωξης σε βάρος Γερμανών εγκληματιών πολέμου.
Ο νόμος που καταργήθηκε όριζε ότι αναστέλλεται αυτοδικαίως και χωρίς να απαιτείται απόφαση του δικαστηρίου, δικαστικού συμβουλίου ή άλλη διαδικασία κάθε δίωξη Γερμανών υπηκόων φερομένων ως εγκληματιών πολέμου, για εγκλήματα που προβλέπονται στη συντακτική πράξη 73/1945 «περί κολασμού και εκδικάσεως των εγκλημάτων πολέμου».
Προέβλεπε επίσης και την κατάργηση των διωκτικών εγγράφων που έχουν εκδοθεί κατά αυτών και την αποστολή αντιγράφων των δικογραφιών στις γερμανικές δικαστικές αρχές.
Τον Ιούνιο του 2011, σε συνάντησή του με τον Μανώλη Γλέζο, ο Γερμανός πρέσβης στην Αθήνα αρνήθηκε κατηγορηματικά ότι υπάρχει χρέος της Γερμανίας απέναντι στην Ελλάδα, ξεκαθαρίζοντας ότι… το χρέος είναι μόνο ηθικό!
Στις 6 Ιουλίου 2011, το Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων απέρριψε κατά πλειοψηφία την προσφυγή Σουντούρη και τριών άλλων Ελλήνων, που ζητούσαν αποζημιώσεις από την Γερμανία, για τον σφαγιασμό των γονέων τους, το 1944, στο Δίστομο, από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής Waffen-SS. Η απόφαση ήταν τελεσίδικη και δεν επιδέχεται έφεση.
Οι προσφεύγοντες και άλλοι 250 Έλληνες είχαν ασκήσει αγωγή αποζημίωσης κατά της Γερμανίας το 1995 και δύο χρόνια αργότερα δικαιώθηκαν μερικώς.
Στην απόφαση του 2011, σημειωνόταν πως ο τότε υπουργός Δικαιοσύνης της Ελλάδος αρνήθηκε να προχωρήσει στις απαραίτητες ενέργειες εκτέλεσης αυτής της απόφασης κατά της Γερμανίας.
Τα γερμανικά δικαστήρια, στα οποία άσκησαν παράλληλα αγωγή οι ενάγοντες, αναγνώρισαν ότι οι προσφεύγοντες είχαν υποστεί ανυπολόγιστο πόνο αλλά δεν έκαναν αποδεκτή την αξίωσή τους για καταβολή αποζημίωσης, επικαλούμενα τις διεθνείς συμβάσεις και τον γερμανικό νόμο του 1953.
Υπογράμμισαν μάλιστα ότι το 1944 δεν είχε συναφθεί καμία διμερής συμφωνία μεταξύ Ελλάδος και Γερμανίας για το συγκεκριμένο θέμα.
Νωρίτερα, στις 15 Φεβρουαρίου 2006, το Ομοσπονδιακό Γερμανικό Δικαστήριο είχε αρνηθεί να εξετάσει τη συνταγματική καταγγελία που είχαν υποβάλει οι προσφεύγοντες, οπότε αυτοί κατέφυγαν στο Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Στρασβούργου, όπου τελικά η προσφυγή τους κρίθηκε απαράδεκτη και απορρίφθηκε.
Τον Οκτώβριο του 2011, την Ελλάδα επισκέφθηκε ο αντικαγκελάριος Φίλιπ Ρέσλερ, ο οποίος, κατά την υπογραφή μνημονίου συνεργασίας με την Ελλάδα, δεν δίστασε να πει:
«Θα είναι μεγάλο εμπόδιο για τη συνεργασία μας αν συνεχίσετε να διεκδικείτε τις κατοχικές οφειλές της Γερμανίας προς την Ελλάδα…»
Ναι, αλλά με δεδομένο ότι τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας δεν παραγράφονται, η Ελλάδα μπορεί να διεκδικήσει τις γερμανικές οφειλές ανά πάσα στιγμή, καθώς και την επιστροφή των αρχαιολογικών θησαυρών που έκλεψαν οι ναζί.
Υπάρχει επίσης πάντα η δυνατότητα, μετά από δικαστική απόφαση, η Ελλάδα να προχωρήσει σε κατασχέσεις γερμανικών περιουσιακών στοιχείων επί ελληνικού εδάφους.
Αλλά για να συμβεί αυτό απαιτείται, βάσει του νόμου, άδεια του υπουργού Δικαιοσύνης – κάτι που μέχρι στιγμής αποφεύγεται για καθαρά πολιτικούς λόγους και σε μια προσπάθεια να μην διαταραχθούν οι ελληνογερμανικές σχέσεις.
Η εκτέλεση απόφασης για κατάσχεση δεν υπάρχει αμφιβολία πως θα διατάρασσε αυτές τις σχέσεις, γι’ αυτό και το ιδανικό θα ήταν από μόνη της η Γερμανία (όπως έχουν πράξει η Ιταλία και η Βουλγαρία) να αναγνωρίσει την οφειλή της και, αν επιμείνει να αρνείται, να υπάρξει απόφαση διεθνούς δικαστηρίου που θα την υποχρεώνει.
Άλλωστε, η Γερμανία έχει επιδείξει μια ειδική εμμονή όσον αφορά στην Ελλάδα, αρνούμενη επιλεκτικά να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις της προς τη χώρα μας.
Επί καγκελαρίου Σρέντερ και υπουργού Εξωτερικών Φίσερ συμφωνήθηκε να δοθούν συμβολικές αποζημιώσεις (από 5 ως 15 χιλιάδες μάρκα στον καθένα) στο 1,5 εκ. των πρώην κρατουμένων στα ναζιστικά «στρατόπεδα εργασίας».
Το ποσό (περί τα 10 δις μάρκα), καλύφθηκε εξ ημίσεως από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση και από τις βιομηχανίες και τις τράπεζες που επωφελήθηκαν από την εργασία των θυμάτων.
Την ίδια ώρα, η Γερμανία – και ο Σρέντερ προσωπικώς – έδιναν μάχη για να μην καταβληθούν οι επιδικασθείσες αποζημιώσεις στα θύματα της σφαγής του Διστόμου.
Το ίδιο ίσχυσε και για τα Καλάβρυτα και το Κομμένο.
Μια τέτοια μάχη κέρδισε το Βερολίνο στις 3 Φεβρουαρίου 2012 στη Χάγη.
Τα θετικά στοιχεία της Χάγης
Στην απόφασή του, το Δικαστήριο εξέφρασε την άποψη ότι οι πράξεις των γερμανικών δυνάμεων κατοχής στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν αντίθετες στο δίκαιο του πολέμου και παραβίαζαν πανανθρώπινες αξίες.
Ωστόσο, το Δικαστήριο σημείωσε ότι η συγκεκριμένη υπόθεση αφορούσε τον διαδικαστικό κανόνα της ετεροδικίας των Κρατών και όχι την ευθύνη της Γερμανίας για τις παράνομες ενέργειές της, κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Επομένως, μπορεί το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης να αναγνώρισε στη Γερμανία το προνόμιο της ετεροδικίας και να αποφάσισε πως η εκτέλεση κατασχέσεων εκ μέρους της Ιταλίας είναι παράνομες πράξεις, αλλά διαπίστωσε παράλληλα πως το γεγονός ότι ένα κράτος απολαύει ετεροδικίας ενώπιον των εθνικών δικαστηρίων ενός άλλου κράτους δεν επηρεάζει το ζήτημα της διεθνούς του ευθύνης και της συνακόλουθης υποχρέωσής του να παράσχει αποζημίωση.
Μάλιστα, η απόφαση κάνει αναφορά και στο ζήτημα της αποζημίωσης των Ιταλών αιχμαλώτων πολέμου καθώς και άλλων απαιτήσεων Ιταλών πολιτών, οι οποίες δεν έχουν διευθετηθεί, αναφέροντας ότι τα θέματα αυτά θα μπορούσαν να επιλυθούν μέσω διμερών διαπραγματεύσεων και επιβεβαιώνοντας έτσι ότι δεν έχουν κλείσει.
Με λίγα λόγια, στη Χάγη κρίθηκε αποκλειστικά το θέμα της ασυλίας της Γρμανίας και της ετεροδικίας όσον αφορά στην εκτέλεση αποφάσεων εις βάρος ενός κράτους και όχι αν η Γερμανία πρέπει ή όχι να καταβάλει τις οφειλές της.
Γι’ αυτό και από την απόφαση προκύπτει πως Ιταλία και Γερμανία πρέπει να προχωρήσουν σε συνομιλίες, προκειμένου να καταλήξουν σε μια συμφωνία.
Στις 28 Μαρτίου 2012, σε κοινή συνεδρίασή τους, οι Επιτροπές Οικονομικών και Εξωτερικών Υποθέσεων της Βουλής, αποφάσισαν τη συγκρότηση κοινοβουλευτικής Επιτροπής, με αντικείμενο την τεκμηρίωση και προώθηση του ζητήματος των γερμανικών κατοχικών οφειλών, μετά από πρόταση 37 βουλευτών όλων των κομμάτων και μετά την ενημέρωση που είχαν από τρεις πανεπιστημιακούς καθηγητές, τον Μανώλη Γλέζο και τον υποδιοικητή της ΤτΕ.
Στη διάρκεια της συνεδρίασης διαπιστώθηκε ότι ο σχετικός φάκελος που υπήρχε πριν από δεκαετίες στο Γενικό Λογιστήριο του Κράτους (Διεύθυνση 25) αναζητείται, ενώ η Τράπεζα της Ελλάδος παραπέμπει για το κατοχικό δάνειο στο υπουργείο Οικονομικών κι αυτό με τη σειρά του στην ΤτΕ.
Ο τότε υπουργός των Οικονομικών Φ. Σαχινίδης είχε πει πως «οι υπηρεσίες με ενημέρωσαν πως κανείς την τελευταία 20ετία δεν ασχολήθηκε με το ζήτημα αυτό»!
Η Ελλάδα ουδέποτε παραιτήθηκε των αξιώσεών της γύρω από το θέμα των γερμανικών αποζημιώσεων και δεν πρόκειται να το κάνει, διαβεβαίωσε ο τότε υπουργός Εξωτερικών, Στ. Δήμας.
Στη διάρκεια εκείνης της συνεδρίασης, ο καθηγητής Διεθνών και Ευρωπαϊκών Θεσμών του Παντείου Στ. Περράκης, που είχε εκπροσωπήσει τη χώρα μας στη Χάγη, τόνισε ότι υπάρχουν νομικές δυνατότητες για τη διεκδίκηση αποζημιώσεων σε διεθνές και εθνικό επίπεδο και εκτίμησε πως στη Χάγη η Ελλάδα κέρδισε το κεκτημένο να συνομιλεί η Γερμανία με τη χώρα, οι υπήκοοι της οποίας είναι θύματα.
Τελικά, τον Σεπτέμβριο του 2012 συγκροτήθηκε ομάδα εργασίας, προκειμένου να ερευνήσει τα αρχεία του Γενικού Λογιστηρίου του Κράτους όσον αφορά στο θέμα των Γερμανικών Αποζημιώσεων.
Στις 8 του περασμένου Μαρτίου, η έκθεση παραδόθηκε στον αναπληρωτή υπουργό Οικονομικών, Χρήστο Σταϊκούρα.
Πρόκειται για ένα έργο συλλογής, κωδικοποίησης, καταγραφής, ταξινόμησης και προστασίας του μεγάλου, παλαιού και ιστορικού αρχειακού υλικού, που για πρώτη φορά, πραγματοποιήθηκε, ουσιαστικά και οργανωμένα, εντός του Γενικού Λογιστηρίου του Κράτους.
Η εργασία συνίσταται σε:
Συγκέντρωση του σχετικού αρχειακού υλικού σε χώρο του κεντρικού κτιρίου του Γενικού Λογιστηρίου του Κράτους, όπου θα φυλάσσεται διακριτά.
Ταξινόμηση των φακέλων του αρχείου κατά κατηγορία.
Ηλεκτρονική συνοπτική απεικόνιση των καταγεγραμμένου αρχειακού υλικού.
Καταγραφή 761 τόμων αρχειακού υλικού.
Η έκθεση παραδόθηκε στο υπουργείο των Εξωτερικών και με τη σειρά του ο Δ. Αβραμόπουλος τη διαβίβασε στο Νομικό Συμβούλιο του Κράτους, προκειμένου να γίνει νομική επεξεργασία, αξιολόγηση και στοιχειοθέτηση των αξιώσεων του Ελληνικού Δημοσίου και να υποβληθεί σχετική γνωμοδότηση.
Στη συνάντησή του με τον Πρόεδρο Παπούλια, ο κ. Αβραμόπουλος είπε πως η πολιτική βάση της υπόθεσης είναι αδιαμφισβήτητη, αλλά απαιτείται ισχυρή νομική βάση.
«Νουθεσίες» Σόιμπλε
Όλα αυτά φαίνεται ότι «στρίμωξαν» τη Γερμανία, με αποτέλεσμα, στις 11 Απριλίου, ο Γερμανός υπουργός Οικονομικών Β. Σόιμπλε να αντιδράσει και πάλι με προκλητικό τρόπο, λέγοντας (σε συνέντευξή του στην «Osnabruecker Zeitung») πως δεν βλέπει «καμιά ελπίδα» στο θέμα των πολεμικών αποζημιώσεων, καθώς, «το ζήτημα αυτό έχει ξεκαθαριστεί από καιρό».
Μάλιστα, χαρακτήρισε «ανεύθυνες» τις δηλώσεις για τη διεκδίκηση από την Ελλάδα γερμανικών αποζημιώσεων και αποφάσισε να μας… ξανανουθετήσει:
«Πολύ πιο σημαντικό από το να οδηγούνται οι άνθρωποι στην Ελλάδα σε εσφαλμένη κατεύθυνση, θα ήταν να τους εξηγήσει και να τους διαφωτίσει κανείς σχετικώς με τον δρόμο προς τις μεταρρυθμίσεις και να τους συνοδεύσει σε αυτή την πορεία».
Απαντώντας, ο κ. Αβραμόπουλος είπε πως δεν υπάρχει συσχετισμός μεταξύ μεταρρυθμίσεων και γερμανικών αποζημιώσεων, καθώς πρόκειται για ζήτημα του διεθνούς δικαίου και των διεθνών δικαιοδοτικών οργάνων.
Οι αρχαιολογικοί θησαυροί
Μια υπόθεση που θα μπορούσε ευκολότερα να οδηγηθεί σε αίσιο τέλος είναι το ζήτημα των κλεμμένων από τους ναζί αρχαιολογικών θησαυρών της Ελλάδας στη διάρκεια της Κατοχής.
Σύμφωνα με στοιχεία που είχαν δοθεί στη Βουλή τον Απρίλιο του 2012 από τον τότε υπουργό Δ. Ρέππα (σε απάντηση ερώτησης του βουλευτή Λευτέρη Αυγενάκη), οι περιοχές που επλήγησαν περισσότερο από τη δράση των δυνάμεων της κατοχής είναι η Κρήτη, η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, η Σάμος και η Θεσσαλία.
Σύμφωνα με το έγγραφο, το 2010, η Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών ενημερώθηκε από τον επιστημονικό υπεύθυνο του Pfahlbaumuseum της Γερμανίας, ότι στο συγκεκριμένο μουσείο φυλάσσονται αρχαιότητες, προερχόμενες από την παράνομη ανασκαφή νεολιθικού οικισμού στη Θεσσαλία, η οποία διεξήχθη κατά τη διάρκεια της Κατοχής από τους Γερμανούς. Η Διεύθυνση επικοινώνησε άμεσα με το εν λόγω Μουσείο και τα αρχαία θα επαναπατρισθούν αμέσως μόλις ολοκληρωθεί η καταγραφή τους.
Τα προηγούμενα χρόνια, εκδόθηκαν δύο εγκύκλιοι από τη Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων προς τις Εφορείες Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων για την καταγραφή των απωλεσθεισών αρχαιοτήτων, καθώς και όσων επαναπατρίσθηκαν.
Ωστόσο, από τις απαντήσεις των αρμοδίων υπηρεσιών του υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, διαφαίνεται ότι μικρός μόνο αριθμός αρχαίων επεστράφη. Για τα περισσότερα δεν κατέστη δυνατός ο εντοπισμός τους, αφού δεν υπήρχε η αναγκαία φωτογραφική ή σχεδιαστική τεκμηρίωση.
Όσον αφορά στις επιστροφές, στο έγγραφο του κ. Ρέππα, γίνεται ενδεικτική μνεία στο μαρμάρινο γυναικείο άγαλμα, κλαπέν από το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, επιγραφές από την Αμφίπολη, το άγαλμα της Φιλίππης, μια λακωνική κύλικα και τρία κιβώτια με αρχαία από τη Σάμο (Μουσείο Βαθέως), χάλκινος τράγος (μουσείο Θέρμου), ανάγλυφο με παράσταση θράκα ιππέα (Έδεσσα), μαρμάρινη κεφαλή θεραπαινίδος από το επιτύμβιο μνημείο (Παιανία).
Το υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού δια της αρμόδιας Διεύθυνσης Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών επιχείρησε, το 2011, να αποσαφηνίσει ποιες αρχαιότητες έχουν επαναπατρισθεί και να καταγράψει αναλόγως και ποια βυζαντινά/μεταβυζαντινά μνημεία είχαν αρπαγεί ή καταστραφεί. Οι απαντήσεις των αρμοδίων Εφορειών Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών συγκεντρώθηκαν και δημιουργήθηκε ένας κατάλογος μνημείων, τα οποία είχαν υποστεί λεηλασίες ή καταστροφές.
Αξίζει να σημειωθεί ότι μόλις πρόσφατα, στις 29 Μαρτίου, οι κληρονόμοι ενός Εβραίου τραπεζίτη, του Πολ φον Μέντελσον-Μπαρτόλντι, τα περιουσιακά στοιχεία του οποίου είχαν λεηλατηθεί από τους Ναζί ζήτησαν ενώπιον των αμερικανικών δικαστηρίων την επιστροφή ενός έργου του Πάμπλο Πικάσο με τίτλο «Κυρία Σολέρ», που σήμερα εκτίθεται στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Μονάχου και η αξία του υπολογίζεται στα 100 εκ. δολάρια.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι απόψεις του Γερμανού ιστορικού και καθηγητή στο London School of Economics Αλμπρεχτ Ρίχλ, σύμφωνα με τον οποίο, «το γερμανικό οικονομικό θαύμα μετά τον Πόλεμο, οφείλεται στη μη αποπληρωμή των χρεών της χώρας του μετά από δύο Παγκοσμίους πολέμους».
Σύμφωνα με τον Ρίχλ, το 1929, το εξωτερικό χρέος της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης ανερχόταν στο 75%-80% του ΑΕΠ της, εξαιτίας των αποπληρωμών των αποζημιώσεων για τον Πρώτο Πόλεμο.
Μετά το 1945, για να διασφαλίσει μια γρήγορη ανάταξη της οικονομίας της Δυτικής Γερμανίας, νέου συμμάχου τους έναντι των Σοβιετικών, αλλά και για να αποφύγουν επανάληψη του φαινομένου της Βαϊμάρης, οι ΗΠΑ επέβαλαν στα κράτη που επωφελούνταν από το Σχέδιο Μάρσαλ να μην ζητήσουν αμέσως τις οφειλές των Γερμανών.
Κατά συνέπεια, το 1953, οι συμφωνίες του Λονδίνου προέβλεπαν να εξοφληθούν τα χρέη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου -περίπου το 100% του γερμανικού ΑΕΠ, το 1938, χωρίς να υπολογίζονται οι αποζημιώσεις, για τις οποίες δεν δόθηκαν νούμερα- μόνο μετά την ενδεχόμενη επανένωση των δύο Γερμανιών.
«Παραδόξως, δεν έγινε αναφορά στο ζήτημα αυτό, κατά τις διαπραγματεύσεις που κατέληξαν στην επανένωση της Γερμανίας, από καμιά άλλη χώρα πλην της Ελλάδος», σημειώνει ο Ρίχλ.
Ο δε Χέλμουτ Κολ είχε πει, αυτοπροσώπως, ότι αν χρειαζόταν οι πιστωτές του 1945 να απαιτήσουν τις οφειλές τους, η χώρα του θα χρεοκοπούσε. Συνεπώς, η Γερμανία δεν πλήρωσε.
Τέλος, στο οπλοστάσιο της Ελλάδας μπορεί να συμπεριληφθεί και η δήλωση Μέρκελ της 26ης Ιανουαρίου 2013, που αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα της (ενόψει της επετείου της ανόδου του Χίτλερ στην εξουσία, στις 30 Ιανουαρίου 1933) σύμφωνα με την οποία η Γερμανία έχει «μια διαρκή ευθύνη για τα εγκλήματα του εθνικοσοσιαλισμού».
Τα ονόματα των «66» αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης
1. Αβδούλος Σταύρος, 2. Αγαθαγγελίδης Κώστας, 3. Αδάμης - Κατερίνης Παν., 4. Αλεξανδρίδου Δήμητρα, 5. Αντωνίου Αντώνης, 6. Αρσένη Ζωή, 7. Αρώνης Παναγιώτης, 8. Βαρδινογιάννης Βαρδής, 9. Βασίλα Αθηνά, 10. Βούλτεψης Γιάννης, 11. Γιατρουδάκης Στέλιος, 12. Γλέζος Μανώλης, 13. Γουριώτης Ν., 14. Δαμιανάκου Βούλα, 15. Δημητρίου Πάνος, 16. Ζαμάνος Στέλιος, 17. Ζαμάνου Αριστέα, 18. Ζωντανός Παναγιώτης, 19. Θανασέκου Βάσω, 20. Καβαρδίνη Ελευθερία, 21. Καβαρδίνης Γιώργος, 22. Καραθάνος Δημήτρης, 23. Καλαφάτης Αρτέμης, 24. Καραγιώργη Μαρία, 25. Κατσούλη Άννα, 26. Κατσούλης Αλέξης, 27. Κορναράκη Πόπη, 28. Κύρκος Λεωνίδας, 29. Λάζου Έλλη, 30. Λιάκου Λίτσα, 31. Λιναρδάτος Κώστας, 32. Λιναρδάτου Γιούλια, 33. Λιναρδάτου Ζωή, 34. Μαγκάκης Α. Γεώργιος, 35. Μάνος Παναγιώτης, 36. Μαντουβάλου Αλίκη, 37. Μαυροειδής Λευτέρης, 38. Μαχαίρας Ευάγγελος, 39. Μιχαηλίδης Νίκος, 40. Μπαρτζώκας Αντρέας, 41. Μπέικου Μαρία, 42. Μπενά Ελένη, 43. Μπενάς Τάκης, 44. Μπουριάζος Αχιλλέας, 45. Μπρακατσούλας Βασίλης, 46. Παλαιολογόπουλος Δημήτρης, 47. Παπαβασιλείου Κώστας, 48. Παπαβλασόπουλος Φίλιππος, 49. Παπαδόπουλος Βίκτωρας, 50. Παπανικολάου Κώστας, 51. Παπατριανταφύλλου Μαρία, 52. Πασαλάρης Χρήστος, 53. Πέττα Γεωργία, 54. Πρωτογερέλλη Χρυσή, 55. Πρωτογερέλλης Φρίξος 56. Ρούπας Χαράλαμπος, 57. Σάντας Απόστολος, 58. Σιδέρης Γιάννης, 59. Σκούρτης Σταμάτης, 60. Σοφιανόπουλος Τάσος, 61. Στεφανίδης Σωκράτης, 62. Τσιτσίμης Νικόλαος, 63. Τσουκνίδας Λ. Θανάσης, 64. Φραντζεσκάκη Βαγγελιώ, 65. Χριστοδουλάκης Γιώργος, 66. Ψαλτίδου Στέλλα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου